ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΛΟΓΙΟΙ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

00:01:16:00
Πλάνο εξωτερικό βυζαντινού ναού και δειγμάτων βυζαντινής γλυπτικής. Ο αφηγητής ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ αναφέρει ότι οι Βυζαντινοί δεν επιδίδονταν στη γλυπτική τέχνη, με εξαίρεση ορισμένα δείγματα (ανδριάντες και ανάγλυφα) στα οποία διακρίνονται παλαιοχριστιανικές, γοτθικές και ιταλικές επιδράσεις.

00:02:13:00
Βυζαντινά ανάγλυφα, ορισμένα από τα οποία ανήκουν στη μόνιμη συλλογή του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου της Αθήνας. Η γλυπτική, αναφέρει ο αφηγητής, εξελίχθηκε γρήγορα σε «τέχνη των αναγλύφων», με υλικά όπως μάρμαρο, μέταλλο, στεατίτη και ελεφαντοκόκκαλο, που κοσμούσαν κοσμηματοθήκες και λειψανοθήκες.

00:02:30:00
Μαρμάρινος πατριαρχικός θρόνος και κιονόκρανο βυζαντινού ναού. Ο αφηγητής αναφέρεται στη διακοσμητική γλυπτική που χρησιμοποιείται σε αρχιτεκτονικά μέλη-υπέρθυρα και κιονόκρανα-και στον 10ο και 11ο αιώνα, που ήταν οι «χρυσοί αιώνες» της βυζαντινής γλυπτικής.

00:03:07:00
Ανάγλυφο σε ξύλο με τη μορφή του Αγίου Γεωργίου σε στάση δέησης. Ο αφηγητής αναφέρεται στην επίδραση που δέχθηκε η εν λόγω εικόνα από τη δυτική τέχνη μετά την άφιξη των Σταυροφόρων στο Βυζάντιο.

00:03:31:00
Ανάγλυφο που εικονίζει τρεις μορφές, των αποστόλων Ιακώβου του Αλφαίου, Φιλίππου και Λουκά (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθήνας) και δείγματα γλυπτικής σε αρχιτεκτονικά μέλη.

00:04:23:00
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ μιλά για την αντιδυτική στάση των Βυζαντινών στην τέχνη, που διατυπώθηκε θεωρητικά για πρώτη φορά από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ΣΥΜΕΩΝ, στοχεύοντας στη διατήρηση της βυζαντινής παράδοσης.

00:05:01:00
Πλάνα από ιταλικές πόλεις και τοιχογραφίες της δυτικής τέχνης, καθώς ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ αναφέρεται στην έμπρακτη πλέον αντιδυτική στάση των συμμετεχόντων στη Σύνοδο ΦΕΡΑΡΑΣ-ΦΛΩΡΕΝΤΙΑΣ (1438/9), με το να μη δεχθούν να προσκυνήσουν τα κοσμικά-επομένως «βέβηλα» κατά τη γνώμη τους-αποδομένα εικονιζόμενα πρόσωπα των δυτικών εικόνων, με την αιτιολογία ότι δεν τα αναγνώριζαν. Η ίδια όμως βυζαντινή αντιπροσωπεία, συνεχίζει ο μελετητής, αριθμούσε μέλη (π. χ. , ΜΑΡΚΟΣ και ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ) που εντυπωσιάστηκαν από την τεχνοτροπία της πρώιμης Αναγέννησης, ίσως λόγω του ότι η αντιδυτική στάση των Βυζαντινών δεν είχε ακόμα διατυπωθεί επισήμως, καθώς και λόγω της καταγωγής τους από καλλιτεχνική οικογένεια. Λέγεται ότι ένα τουλάχιστον μέλος της βυζαντινής αντιπροσωπείας ήταν ζωγράφος, ο οποίος συγχρωτίστηκε με τον ζωγράφο ΠΙΖΑΝΕΛΛΟ (ANTONIO PISANELLO), ο οποίος και ανέλαβε να εικονογραφήσει τον αυτοκράτορα ΙΩΑΝΝΗ Η’ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟ (σχετικές απεικονίσεις του οποίου παρακολουθούμε).

00:07:27:00
Ζωγραφικοί πίνακες του ΠΙΖΑΝΕΛΛΟ, ενώ ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ μιλά για τον Έλληνα ζωγράφο της βυζαντινής αντιπροσωπείας της Συνόδου ΦΕΡΑΡΑΣ-ΦΛΩΡΕΝΤΙΑΣ που μελέτησε τη δυτική ζωγραφική, όπως συνάγεται από μικροτεχνίες και σχέδια σε ελληνικό χειρόγραφο του ΣΙΝΑ.

00:07:42:00
Εικονογράφηση της Κοίμησης του Οσίου ΕΦΡΑΙΜ του Σύρου. Ο Έλληνας ζωγράφος, όπως αναφέρεται από τον ΔΗΜΗΤΡΙΟ ΠΑΛΛΑ, φιλοτέχνησε επηρεασμένος από τη δυτική τέχνη μια σύνθεση με θέμα την Κοίμηση του Οσίου ΕΦΡΑΙΜ του Σύρου, έργο που δε σώζεται πρωτότυπο, άλλα έχει διασωθεί από τα πολλά αντίγραφά του.

00:08:16:00
Τοιχογραφίες από τη Μονή της Παναγίας Οδηγήτριας στην ΑΠΟΛΠΑΙΝΑ της ΛΕΥΚΑΔΑΣ, στις οποίες, κατά τις αναφορές του ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΛΛΑ, παρατηρείται ο συγκερασμός της βυζαντινής παράδοσης με τα γοτθικά στοιχεία της όψιμης Αναγέννησης. Χρονολογείται περί το 1450 και είναι ένα από τα τελευταία δείγματα βυζαντινής ζωγραφικής, πριν από την Άλωση της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ από τους Οθωμανούς Τούρκους.

00:08:54:00
Ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ εκφράζει τον κοινό από τους μελετητές προβληματισμό σχετικά με το αν η παλαιολόγεια τέχνη θα μπορούσε να εξελιχθεί σε περισσότερο αναγεννησιακή, όπως οι αντίστοιχες τοπικές της ΕΥΡΩΠΗΣ. Ο ίδιος μεταστρέφει το ερώτημα ορίζοντάς το εντός του κοινωνικού πλαισίου στο οποίο κάθε φορά ανήκει το καλλιτεχνικό και πνευματικό προϊόν και επισημαίνει ότι το αρχικό ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί, λόγω του ότι η παλαιολόγεια κοινωνία-και κατά συνέπεια η τέχνη-δεν ανανεώθηκε όπως οι αριστοκρατικές δημοκρατίες της ΙΤΑΛΙΑΣ και της ΒΟΡΕΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ.

00:10:21:00
Πίνακες του ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ ενώ ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ «φωτογραφίζει» τον ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟ και το καλλιτεχνικό του έργο, στην απάντηση στο περί εξέλιξης σε αναγεννησιακή της βυζαντινής τέχνης ερώτημα.

00:11:01:00
Μεταβυζαντινές εικόνες και τοιχογραφίες. Ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ αναφέρεται στην πορεία της ζωγραφικής τέχνης του ελληνικού λαού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κατά την οποία επισημαίνεται η παράταση της πρότερης πορείας του ελληνικού λαού κάτω όμως από δυσμενέστερες υλικές, πνευματικές και πολιτιστικές συνθήκες. Το δυσμενές των συνθηκών ενίσχυσε την εμμονή στην παράδοση, την αυστηρότητα στον πνευματικό βίο και στην απόδοση της καλλιτεχνικής μορφής και τη «θέση» της «αναζήτησης τρόπων εξόδου του ελληνικού λαού από τον “μεσαίωνά” του», με κύρια έκφρασή του τον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία.

00:13:01:00
Χαρακτικά με θέματα την Ελληνική Επανάσταση και τοπιογραφίες.

00:13:19:00
Ο αφηγητής αναφέρεται στο θέατρο στο Βυζάντιο, λέγοντας ότι, αν και οι μίμοι διατηρήθηκαν, διάφορα θεατρικά στοιχεία διείσδυσαν στις εκκλησιαστικές τελετές και επιβίωσε η τελετή του Νιπτήρος, δεν γράφονταν όμως θεατρικά έργα. Στη συνέχεια, εστιάζει στο δράμα «Χριστός Πάσχων» (συγγραφή: 11ος-12ος αι.), το οποίο δεν παριστανόταν και προοριζόταν μόνο για ανάγνωση. Εσωτερικό βυζαντινών ναών και βυζαντινές και μεταβυζαντινές αγιογραφίες.

00:14:23:00
Ο αφηγητής αναφέρεται στην εκκλησιαστική μουσική, για την οποία εκφράζονται οι απόψεις ότι αποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής ή ότι έλκει την καταγωγή της από τη συριακή παράδοση, επισημαίνοντας, αν και παρακάμπτει να ασχοληθεί με το ζήτημα, ότι ορθότερη άποψη φαίνεται η πρώτη. Περίβολοι ναών.

00:14:53:00
Ψηφιδωτά και χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής. Ο αφηγητής αναφέρει ότι η βυζαντινή μουσική (παλαιοβυζαντινή και παρασημαντική) έχει γίνει αντικείμενο μακράς μελέτης.

00:15:20:00
Απεικονίσεις μουσικών οργάνων και βυζαντινές και μεταβυζαντινές τοιχογραφίες. Ο αφηγητής αναφέρει Έλληνες και ξένους μελετητές που ασχολήθηκαν με τη βυζαντινή μουσική. Ο Έλληνας μελετητής της βυζαντινής μουσικής ΜΑΝΟΛΗΣ ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗΣ, στο βιβλίο του για τα μουσικά χειρόγραφα την περίοδο της Τουρκοκρατίας, επισημαίνει ότι «και στον τομέα της εκκλησιαστικής μουσικής η καλλιτεχνική αίσθηση φαίνεται να λειτουργεί προς την πορεία της τουρκοκρατούμενης νεοελληνικής τέχνης, μιας τέχνης που εξανθρωπίζεται και λαϊκοποιείται».

00:16:09:00
Ο αφηγητής προετοιμάζει για τις μελωδίες που θα ακολουθήσουν, με πρώτο τον ύμνο με τίτλο «Η ωραιότης της παρθενίας Σου», που ψάλλεται από τη χορωδία του «Συλλόγου προς διάδοσιν της εθνικής μουσικής» του ΣΙΜΩΝΟΣ ΚΑΡΑ. Εκκλησιαστικός χώρος και φορητή εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας.

00:17:21:00
Μοναστηριακός χώρος στην ΓΚΡΟΤΤΑ ΦΕΡΡΑΤΑ. Ακούγεται ένα δείγμα της Βυζαντινής Ιταλικής Σχολής της περιοχής από τη συλλογή «Tesori della melurgia bizantina». Φορητή εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας.

00:18:56:00
Ο ναός των Τριών Ιεραρχών στο ΙΑΣΙΟ της ΜΟΛΔΑΒΙΑΣ. Ακούγεται το «Άγιος ο Θεός» να ψάλλεται στην ελληνική γλώσσα, δείγμα της Ρουμανικής Βυζαντινής Σχολής, καταγραμμένο από τη Ρουμανική Ακαδημία.

00:19:49:00
Μνημεία της ρωσικής ορθοδοξίας. Δείγμα μουσικής από τη Βυζαντινή Ρωσική Σχολή «Ζνάμενι» των αρχών του 16ου αιώνα.

00:20:26:00
Το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου της ΦΕΡΑΡΑΣ. Ακούγεται γρηγοριανό μέλος, κοινή πηγή της βυζαντινής και της δυτικής υμνωδίας, που ψάλλεται από τις βενεδικτίνες μοναχές της μονής. Ο αφηγητής προλογίζει τον ιστορικό ΤΑΣΟ ΒΟΥΡΝΑ, ο οποίος θα αναπτύξει τις σχέσεις Ανατολής-Δύσης της εποχής του τέλους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, λήξη που προμηνύει την απαρχή μιας νέας ελληνικής εθνικής συνείδησης.

00:21:37:00
Ο ιστορικός ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ αναφέρεται στην ορθόδοξη θρησκεία που συνείχε το ετερόκλητο βυζαντινό κράτος, η οποία, λόγω των μεταβαλλόμενων συνθηκών, ήταν αδύνατο να λειτουργεί απρόσκοπτα. Το βυζαντινό κράτος εξαρθρώνεται σταδιακά: χάνει τα κατακτημένα εδάφη του (ΑΙΓΥΠΤΟ, ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ κ. ά.), μαστίζεται από τις Σταυροφορίες, η μεγάλη απορροφά τη μικρή ιδιοκτησία, οι αγρότες υποβιβάζονται σε δουλοπάροικους, μετακινούνται ασιατικά και σλαβικά φύλα με τα οποία συμμαχούν οι παραμεθόριοι πληθυσμοί εναντίον των μεγαλογαιοκτημόνων, προκειμένου να βελτιώσουν την κοινωνική τους θέση, με αποτέλεσμα να χάνονται οι βυζαντινές επαρχίες (ΑΙΓΥΠΤΟΣ, ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ, ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, η περιοχή κάτω από τον ΔΟΥΝΑΒΗ). Το αποκορύφωμα πάντως της παρακμής, αναφέρει ο μελετητής, φαίνεται πως ήρθε με τις Σταυροφορίες.

00:23:15:00
Ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ περιγράφει την ανυπολόγιστη καταστροφή που προκάλεσαν οι Φράγκοι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που πλέον οργανώνεται με το σύστημα του δυτικού τιμαριωτισμού. Ο ιστορικός παρομοιάζει την τακτική των Σταυροφόρων με εκείνη των Ισπανών και των Αγγλοσαξόνων κατά την κατάκτηση της ΑΜΕΡΙΚΗΣ. Δείγματα δυτικής τέχνης της εποχής που απεικονίζουν τη δράση των Σταυροφόρων.

00:23:48:00
Ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ αναφέρεται στη διάσπαση του κλειστού στρατιωτικού βυζαντινού φεουδαρχικού συστήματος, μετά την Άλωση της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ από τους Σταυροφόρους, που προκάλεσαν οι νέες επαφές Ανατολής-Δύσης. Η δυτική εμπορευματική οικονομία πλημμυρίζει τα σημαντικά λιμάνια της Αυτοκρατορίας, οι νέες κοινωνικές σχέσεις συχνά έχουν τη μορφή υποτέλειας για τους Βυζαντινούς και οι ισχυρές οικονομικά πόλεις-κράτη της Δύσης δίνουν νέα μορφή στις ανταλλακτικές σχέσεις, από τις οποίες αργότερα θα αναπτυχθούν οι αστικές σχέσεις ως νέες μορφές παραγωγής και ανταλλαγής. Δείγματα δυτικής τέχνης, με αναφορές στην κοινωνική ζωή της εποχής των πρώτων αιώνων της δεύτερης χιλιετηρίδας.

00:24:40:00
Ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ αναφέρεται στο ξύπνημα της εθνικής συνείδησης, «όταν η εσωτερική ταξική πάλη παίρνει δραματικό χαρακτήρα στο Βυζάντιο». Οι Ενωτικοί επιζητούν την αρωγή της Δύσης προκειμένου για τη διάσωση της Αυτοκρατορίας, ενώ οι Ανθενωτικοί την πολέμησαν λυσσαλέα. Οι τελευταίοι, αναφέρει ο ιστορικός, προμήθευσαν στους Τούρκους με την Άλωση της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ (1453) τα όργανα της συνεργασίας με τον εχθρό. Ο ΒΟΥΡΝΑΣ παραθέτει παράθεμα Κρητικού καλόγερου σχετικό με την Άλωση. Πίνακες που εικονίζουν συμβολικά τη δυσμενή κατάσταση μετά την πτώση της Αυτοκρατορίας ενώ ο ιστορικός προλογίζει τη μέγιστη σκλαβιά που υπέστησαν οι Βυζαντινοί μετά την Άλωση της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ από τους Οθωμανούς Τούρκους.

00:27:16:00
Ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ αναφέρεται ειδικά στις ελευθερίες που στέρησε η τουρκική κατάκτηση από τον υπόδουλο ελληνισμό: ελευθερία εργασίας και συναλλαγών, αγροτικού εισοδήματος, οικίας και οικογένειας. Η βία στη μεταβυζαντινή κοινωνία γέννησε διάφορες μορφές αντίστασης στην κοινωνία, με πρώτο το μεταναστευτικό ρεύμα των διανοούμενων προς τη Δύση συνεισφέροντας στο κίνημα της Αναγέννησης, με σχετική αναφορά στο πρόσωπο του ΒΗΣΣΑΡΙΩΝΑ. Μεταβυζαντινή τέχνη και πλάνα από την πλατεία του Αγίου Μάρκου στη ΒΕΝΕΤΙΑ.

00:29:19:00
Ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ συνεχίζει να μιλά για τη δυσκολία των αγροτικών πληθυσμών να μεταναστεύσουν μετά την Άλωση της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ από τους Οθωμανούς, λόγω των οικονομικών δεσμών με τη γη τους, άλλα και των αντίστοιχων ψυχολογικών, και ως εκ τούτου προσανατολίζονταν στους στρατούς των ξένων ή στο ναυτικό της ΒΕΝΕΤΙΑΣ, στους οποίους εργάζονταν ως μισθοφόροι. Η «μικροκίνηση» που παρατηρήθηκε τους πρώτους αιώνες μετά την Άλωση εξελίχθηκε σε έντονο μεταναστευτικό ρεύμα τους επόμενους (17ο και 18ο) αιώνες, γεγονός που αποδίδεται σε οικονομικούς και δημογραφικούς λόγους. Για την ευρεία μάζα των Βυζαντινών η αντίσταση έχει ενεργητικότερες μορφές: στα στρατιωτικά και στα οικονομικά μέτρα και στα ανθρώπινα δικαιώματα. Ομως, πολλές φορές η παρανομία έγινε ο μόνος τρόπος εξασφάλισης της ζωής. Ο ιστορικός μιλά για την πολυθρύλητη μορφή ανταρσίας, την «κλεφτουριά». Χαλκογραφία που εικονίζει επεισόδιο από την Ελληνική Επανάσταση.

00:31:12:00
Θαλασσογραφίες στις οποίες απεικονίζεται το βενετικό ναυτικό, στο οποίο προσέφεραν τις υπηρεσίες τους οι υπήκοοι μετά την Άλωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όπως αναφέρει ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ. Την κίνηση αυτή επέτεινε η ιταλική κατοχή των ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ, που συνέβαλε στην κοινωνική διαφοροποίηση της Ρωμιοσύνης.

00:31:38:00
Ο ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ αναφέρεται στην εθνική συνείδηση που διαμορφώνεται και στη γένεση και ανάπτυξη του νεοελληνικού έθνους, στα οποία συνέδραμε η δυτική κατάκτηση των ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ και η στροφή των διανοούμενων προς τη Δύση.

00:32:10:00
Δείγματα βυζαντινής και δυτικής τέχνης καθώς ο αφηγητής αναφέρεται στις υποθέσεις πολλών βυζαντινολόγων σχετικά με την πορεία που θα είχαν οι πνευματικές σχέσεις του 15ου αι. ανάμεσα στο Βυζάντιο και την Αναγέννηση, καθώς θεωρείται ότι εν πολλοίς ανακόπηκε από την τουρκική κατάκτηση. Αν και πολλοί μελετητές, αναφέρει ο αφηγητής, μιλούν για τις αλληλεπιδράσεις που δέχτηκαν οι δύο πολιτισμοί, ο βυζαντινός και της Αναγέννησης, η διαμόρφωση του καθενός από αυτούς είχαν εντελώς διαφορετικές αφετηρίες: ο μεν βυζαντινός είχε τιμαριωτική μορφή και άλλου τύπου από το δυτικό-φεουδαρχικό σύστημα, ο δε αναγεννησιακός ήταν αποτέλεσμα μιας αστικής επανάστασης ενάντια στον φεουδαρχισμό. Πλάνα από βυζαντινή μονή.

00:33:44:00
Πλάνα από βυζαντινή μονή καθώς ο αφηγητής αναφέρεται στο κυβερνούμενο από τους ευνούχους Βυζάντιο και πίνακας με ιταλικά μνημεία καθώς ο ίδιος αναφέρεται στη διακυβέρνηση της ΙΤΑΛΙΑΣ από «δολοφόνους», κατά τη ρήση του Ροΐδη. Πίνακες δυτικής ζωγραφικής καθώς ο αφηγητής μιλά για την ώθηση των κοινωνιών αυτών προς την πρόοδο.

00:34:35:00
Ρωσικές εκκλησίες και μοναστήρια στο ΖΑΓΚΟΡΣΚ καθώς ο αφηγητής μιλά για την πρόσληψη της βυζαντινής τέχνης από τη ρωσική ζωγραφική σχολή. Η Ρωσική Εκκλησία ανθεί τo β’ μισό του 14ου αι. , με το ποιμαντικό και το ιεραποστολικό της έργο, ενώ παρουσιάζει και ιδιαίτερα σημαντικό καλλιτεχνικό έργο, με αγιογράφους όπως οι: μητροπολίτης ΑΛΕΞΙΟΣ, ΣΕΡΓΙΟΣ του ΡΑΝΤΟΝΕΤΣ (SERGIUS of RADONEZH), ΣΤΕΦΑΝΟΣ του ΠΕΡΜ (STEFANO of PERM) και ΑΝΤΡΕΪ ΡΟΥΜΠΛΙΩΦ (ANDREI RUBLEV).

00:35:40:00
Φορητές εικόνες του ΑΝΤΡΕΪ ΡΟΥΜΠΛΙΩΦ και αναφορά στη βιογραφία του και στο καλλιτεχνικό του έργο. Ο αφηγητής αναφέρεται στο μεγαλοφυή καλλιτέχνη, στην «απέραντη επιείκειά του για τον άνθρωπο, τα πάθη και τα βάσανά του», στο «βαθύτατο θρησκευτικό του δέος» και στην «απόλυτη συνέπεια προς το βιβλικό θρύλο και το ιδιαίτερο και ιδιόμορφο κάλεσμά του για μια ανθρώπινη ομοψυχία και συμπεριφορά». Λεπτομέρειες του κορυφαίου έργου του ζωγράφου «Αγία Τριάδα».

00:37:18:00
Ρωσικές εκκλησίες και μοναστήρια στο ΖΑΓΚΟΡΣΚ καθώς ο αφηγητής αναφέρεται στο μοναστήρι του Αγίου Ανδρόνικου στη ΜΟΣΧΑ, όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο ΑΝΤΡΕΪ ΡΟΥΜΠΛΙΩΦ και όπου ετάφη. Λέγεται ότι πριν να ζωγραφίσει, ο ΡΟΥΜΠΛΙΩΦ νήστευε και προσευχόταν, γιατί το πνεύμα του και το χέρι του καθοδηγούσε ο ίδιος ο Θεός. Ο αφηγητής αναφέρεται στο περιστατικό της πρώτης επαφής του ΕΡΙΚ ΜΑΤΙΣ (HENRI MATISSE) με το έργο του ΡΟΥΜΠΛΙΩΦ, για το οποίο αναφώνησε ότι είναι «ίσως το πιο συναρπαστικό της παγκόσμιας ζωγραφικής». Μετά το θάνατό του ανακηρύχθηκε Άγιος της Ρωσικής Εκκλησίας. Εικόνες από το μοναστήρι του Αγίου Ανδρόνικου στη ΜΟΣΧΑ.

00:38:48:00
Ο ναός των Τριών Ιεραρχών στο ΙΑΣΙΟ της ΜΟΛΔΑΒΙΑΣ και το ρωσικό μοναστήρι του ΒΟΡΟΝΕΤ καθώς ο αφηγητής μιλά για τη βυζαντινή τέχνη στις βαλκανικές χώρες (ΡΟΥΜΑΝΙΑ, ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ και ΣΕΡΒΙΑ). Οι περίφημες τοιχογραφίες του ρωσικού μοναστηριού του ΒΟΡΟΝΕΤ.

00:39:31:00
Η περίφημη τοιχογραφία του Επιτάφιου Θρήνου από το ναό του Αγίου Παντελεήμονα του ΝΕΡΕΖΙ των ΣΚΟΠΙΩΝ, «έργο που θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες στιγμές της παγκόσμιας ζωγραφικής».

00:40:01:00
Αγιογράφηση βυζαντινών ναών καθώς ο αφηγητής μιλά για το Βυζάντιο και για την κυριαρχία του σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, το τέλος του οποίου σηματοδοτεί την αρχή της παρακμής του, οφειλόμενης σε εσωτερικά και εξωτερικά αίτια.

00:40:30:00
Ο αφηγητής αναφέρεται στους εξωτερικούς εχθρούς του Βυζαντίου (Φράγκοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Βενετοί, Γενοβέζοι, Οθωμανοί Τούρκοι), με παράλληλα πλάνα σε τοιχογραφία που εικονίζει εχθρική εισβολή και δείγμα οθωμανικής τέχνης με τοπικούς άρχοντες.

00:40:57:00
Μικρογραφίες χειρογράφων με θέματα από την πολεμική ιστορία και την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, καθώς ο αφηγητής εστιάζει στους εσωτερικούς εχθρούς του Βυζαντίου, μεταξύ άλλων την οικονομική κρίση, την πάλη των ανώτερων κοινωνικά τάξεων μεταξύ τους και μεταξύ του λαού, μεταξύ φεουδαρχών και άκληρων γεωργών, μεταξύ γραφειοκρατών και αστικού πληθυσμού.

00:41:19:00
Τοιχογραφία και απεικονίσεις της χλιδής του Παλατιού. Άλλοι εσωτερικοί εχθροί ήταν, σύμφωνα με τον αφηγητή, οι ραδιουργίες του παλατιού, οι φιλοδοξίες των φατριών, οι λεηλασίες των μισθοφόρων σε βάρος των αγροτικών πληθυσμών.

00:41:48:00
Εξωτερικό πλάνο μονής καθώς ο αφηγητής αναφέρεται στον λόγιο και κληρικό ΗΛΙΑ ΜΗΝΙΑΤΗ, διαβάζοντας χωρίο από την πραγματεία του «Πέτρα σκανδάλου», που αναφέρεται στα αίτια παρακμής του Βυζαντίου. Στο έργο του ο ΜΗΝΙΑΤΗΣ αναφέρει «έπεσε εν βασιλεία διότι εσηκώθη η ειρήνη, όπου είναι ο στύλος των βασιλειών». Μικρογραφίες χειρογράφων.

00:42:47:00
Εξωτερικές όψεις της Αγίας Σοφίας στην ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ. Από το κείμενο του ΗΛΙΑ ΜΗΝΙΑΤΗ ο αφηγητής αφορμάται να μιλήσει για τη νέα πολιτισμική κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά την Άλωση της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ. Η μετά την τουρκική κατάκτηση ταυτότητα του Βυζαντίου περιέχει, πέρα από την Ορθοδοξία, και το ελληνικό εθνολογικό στοιχείο, που αποτελεί αφετηρία για τους αγώνες για την ελευθερία του ελληνικού έθνους. Παράθεμα του ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΕΜΙΣΤΟΥ-ΠΛΗΘΩΝΑ («Εσμέν Έλληνες») και αναφορά στον ΒΗΣΣΑΡΙΩΝΑ που προετοίμασαν με την αρχαιομάθειά τους τον ουμανισμό της Ιταλικής Αναγέννησης. Εξωτερική όψη του ναού της Παναγίας Παμμακαρίστου στην ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ και αρχαιοελληνικού κίονα.

00:43:27:00
Αντιπαραβαλλόμενα πλάνα μεταβυζαντινής φορητής εικόνας του Χριστού Παντοκράτορα και του Θεού της Δευτέρας Παρουσίας από την Capella Sixtina, καθώς ο αφηγητής σχολιάζει την ταυτόχρονη εγγύτητα και διαφοροποίηση του βυζαντινού πολιτισμού και της ώριμης Αναγέννησης.

00:43:57:00
Τίτλοι τέλους.